De Helpoort

Foto: Sem Shayne

Van alle middeleeuwse stadspoorten die Maastricht rijk was, is de Helpoort de enige die is overgebleven. Met haar bouwjaar 1229 is zij de oudste poort van het land. Zij staat daar al bijna 800 jaar. Van de andere poorten rest alleen nog de naamgeving. Denk aan bijvoorbeeld de Duitse poort, de Akerpoort en de Brusselse poort.

De Helpoort maakt deel uit van de eerste stadsomwalling. Door de bevolkingsgroei moest er al snel een tweede (en een derde) omwalling worden gerealiseerd. Stenen van de eerste wal werden hergebruikt voor de tweede. Duurzaamheid en recycling waren toen nog onbekende begrippen.

Zo komt het onder andere dat de eerste omwalling aansluit bij de tweede, waarvan de Pater Vinktoren de stille getuige is.

Het gebouw is log en rijzig tegelijkertijd en opgetrokken in Romaanse stijl. De twee torens flankeren het middengedeelte waarin zich de valdeur bevond; nog zichtbaar als je onder de poort doorloopt. Lieden die in vroeger tijden naar binnen en naar buiten liepen moesten er wel op bedacht zijn dat de poort ’s avonds gesloten werd. Je kon de stad niet meer in of uit. Op de buitengevel, dus aan de kant van het Pesthuys Podium, is een erker geplaatst. Deze diende voor de uitkijk en om in tijden van nood de vijand te trakteren op brandende pek, kokende olie en meer van dat soort zaken. Door haar strategische ligging was Maastricht toen ook al zeer gewild en de stad is dan ook talloze malen belegerd.

De naam.

Er zijn meerdere verklaringen voor de naam Helpoort.

In de middeleeuwen werd ze Hoogbruggenpoort genoemd. Volgens het ANWB bordje aan de gevel zou de naam Helpoort pas in de 18de eeuw zijn ontstaan en ontleend zijn aan het nabijgelegen huis “In de Helle” daar deze huisnaam wel vaker voorkwam bij smederijen en bakkerijen. Andere verhalen maken gewag van het idee dat daar de rosse buurt was en je kunt ook nog andere verklaringen bedenken. Het blijft echter speculatie.

Als u vanaf de Sint Bernardusstraat richting poort loopt (dit stukje heette vroeger de Helstraat), kun je ook nu nog ervaren dat je vanuit een relatief donkere stad ineens in badend licht stapt; in het Heldere licht aan de buitenzijde van de stad. De huizen stonden immers erg dicht op elkaar. Ook zou de naam kunnen verwijzen naar het Maastrichtse woord hel in de zin van hard. Het uit kolenzandsteen opgetrokken gebouw moest solide zijn en tegen een stootje kunnen.

De mooiste, of zo je wilt meest romantische verklaring is de volgende. Als je in vroeger tijden hier de poort uitgedragen werd, was dat in vele gevallen omdat je de pest of een andere ernstige en besmettelijke ziekte had. Je kwam in een virtuele hel: een plek die je wellicht zo voor de “echte” hel zou willen verruilen. Abusievelijk wordt vaak gedacht dat men werd opgenomen in het tegenovergelegen pesthuis. Dit mooie witte pand was echter geen pesthuis maar een kruitmolen. Het Pesthuys Podium, een klein theater dat hier gevestigd is, heeft deze naam gekozen en maakt de fout begrijpelijk. Het pesthuis lag een stuk verderop en ook tegen de walmuur waren er opvangmogelijkheden.

Jongste geschiedenis.

Hoe vaak bent je er niet onderdoor gelopen en heb je de mooie gevel aan de buitenzijde van de stad bekeken? Voor mij is dat toch wel een paar honderd maal het geval geweest. En toch…..

In 2015 stond ik de poort nog eens te bekijken en ineens zag ik het: er klopte iets niet.

Boven de drie raamluiken is een driehoek, een timpaan, ingemetseld. De renaissance liet nog zo’n tweehonderd jaar op zich wachten dus kon zo’n klassiek element niet in een middeleeuwse poort horen. Navraag leerde dat er in het midden van de 19de eeuw herstelwerkzaamheden waren geweest en dat de stenen toen zouden zijn ingemetseld. Maar zelfs dát is niet helemaal zeker.

De poort is in de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw een tijd een kunstenaarsatelier geweest en sinds een aantal jaren is hier de stichting Maastricht Vestingstad gevestigd. Overigens regelmatig gratis te bezoeken en het geeft de gelegenheid dit mooie gebouw van binnen te bezichtigen. Geniet van het mooie uitzicht aan de stadszijde over de stad Maastricht.

HellpoortShayne1-1

In 2000 gebeurde er een tragisch ongeval. Een jonge Maastrichtenaar had zich toegang weten te verschaffen tot het hoogste punt van de rechtertoren (vanaf de buitenzijde bezien), daar waar ook een luik zit, en dat niet toegankelijk is (en was) voor het publiek. Toen hij dit luik wilde openen, stortte het naar beneden. Een 22-jarige Spaanse economiestudente stond op het verkeerde moment op de verkeerde plaats en het luik viel op haar. Ze is aan deze klap overleden. Het heeft de gemeente Maastricht 15 jaar gekost om begin 2015 een kleine tegel in de grond tussen de kinderkopjes te plaatsen om aan deze noodlottige gebeurtenis te memoreren. Naar verluidt komen de ouders elke jaar naar Maastricht om hun dochter te gedenken.

Los van dit laatste is het, mede met dank aan Victor de Stuers, één van de mooiste plekken van Maastricht en de serie Floris had hier gedeeltelijk opgenomen kunnen zijn.

Guido Cuppens

Maastricht Walking Tours geeft historische en culturele rondleidingen in Maastricht in zowel het Nederlands, Duits en Engels.

Boekingen via : [email protected] of telnr. (0031)0640204386