,,Je gaat het pas zien als je het doorhebt”, een typische uitspraak van Johan Cruijff. Voor sommigen een bron van wijsheid, voor anderen weliswaar kleurrijke, maar onbegrijpelijke taal. En in dit geval: kenmerkend voor de expositie Notes on Creativity van de Spaanse kok Ferran Adrià. De tentoonstelling is te zien in cultuurhuis Marres en het was Adrià persoonlijk die het afgelopen weekend – het zal niemand ontgaan zijn – in Maastricht te gast was.
– Olijfolie-kaviaar, aspergebier, Parmezaanse sneeuw, de soep-geur-lepel: het zijn slechts enkele voorbeelden van de revolutionaire creaties van de wereldvermaarde en gevierde Ferran Adrià, chefkok van het legendarische restaurant El Bulli. Notes on Creativity is gewijd aan Ferran Adrià’s zoektocht naar creativiteit en hoe die leidde tot zijn revolutionaire en innovatieve keuken. Ze toont die aan de hand van meer dan honderden kleurrijke tekeningen, schetsen, kleimodellen, collages, foto’s, spraakmakende gerechten, prachtige menu’s, bijzonder serviesgoed en opmerkelijk kookgerei én een film met de bijna tweeduizend gerechten die Ferran Adrià en zijn team in ruim twintig jaar tijd creëerden.
De expositie laat zien hoe Adrià onderzoek doet naar ingrediënten en naar nieuwe manieren om voedsel te bereiden en op te dienen. Ook wordt duidelijk hoe Adrià voortdurend nadenkt over de geschiedenis van het koken en van smaak. Al sinds het prille begin is die reflectie zichtbaar in zijn tekeningen. In de ruim twintig jaar waarin hij met zijn team werkte aan de ontwikkeling van zijn innovatieve, onderzoekende keuken had hij altijd een potlood en een notebook bij de hand. In plaats van een recept uit te schrijven, begint Adrià ermee elk nieuw gerecht te tekenen. Het vormt een cruciale link tussen verbeelden, nadenken, bedenken én koken. Zijn methode is te vergelijken met het creatieve proces van een wetenschapper, een designer of een kunstenaar: onderzoekend, onvermoeibaar, vernieuwend en altijd verrassend. Adrià :‘Drawing is the basis of my creative process. I use these drawings to help me visualize what the final result will look like; often, drawing helps trigger a work in progress. My inspiration is not based on the art world. Instead I am inspired by the products I use in the kitchen during my search for new techniques.’ -.
Tot zover de tekst uit de publiciteitsmap.
Maar wat zien we nu werkelijk. En wat hebben we hieraan. Oppervlakkig bekeken is de tentoonstelling een aaneenschakeling van tekeningetjes, schetsjes, kribbels en krabbels van een schijnbaar neurotisch persoon. Om het maar eens oneerbiedig te zeggen. Om eerlijk te zijn: de expositie is een intellectuele worsteling, er lijkt geen touw aan vast te knopen. Bijna zou je zeggen: man, ga terug je keuken in en doe waar je goed in bent en dat is koken. Lekker koken. Maar ja. Er is die expositie. En nadat je die eerste gedachten hebt laten zinken, raak je wel gefascineerd door hetgeen te zien is. Onder de oppervlakte blijft het smeulen. Waar gaat dit over? Wat moet ik ermee? Goed. Het is dus een zoektocht. Naar het proces van creativiteit. Beter gezegd: Adrià’s zoektocht naar het begrijpen van zijn eigen creativiteit. Maar als de meester zelf nog op zoek is naar het begrijpen van zijn creativiteit, hoe moet een argeloze toeschouwer het dan proberen te snappen?
Wetenschappelijk
Gelukkig was Adrià zelf in Maastricht en zou hij dus tekst en uitleg kunnen geven. Maar dat viel tegen. In eerste instantie. Want wat zei hij tijdens zijn openingswoord in Marres: ,,Je zult hier niks van begrijpen. Je moet erop studeren en leren. De vraag wat de sleutel achter het creatieve proces van koken is, staat gelijk met de vraag wat is de zin achter het ontstaan van de mensheid.” Om het allemaal nog ingewikkelder te maken ging Adrià verder: ,,Wat is een olijf? Zes mensen eten deze en er zijn zes meningen over de smaak ervan. Wetenschappelijk valt een olijf voor 99 procent te ontleden, maar die ene procent die overblijft heeft te maken met smaak en die is subjectief. Mijn missie met de El Bulli Foundation (het instituut dat wetenschappelijk onderzoek doet naar de ingrediënten van ons voedsel ) is de research naar de creativiteit die uiteindelijk een olijf oplevert om te eten. Om eerlijk te zijn weet ik ook niet precies wat mijn missie is. Het is een baby die groeit en pas als deze volwassen wordt weten we meer.”
Ik vat het nog niet helemaal. Het ontglipt mij steeds. Of is Adrià zoiets als de grootmeester van de abstracte kunst, Pablo Picasso. Als ik de met pennenstreken gemaakte ontleding van de stier door Picasso voor de geest haal. Op het laatst blijven er slechts enkele strepen over en toch zie je nog duidelijk die stier. Door middel van de abstractie zie je de werkelijkheid. Maar dat is het toch niet helemaal. Schilderkunst is toch niet te vergelijken met kookkunst?
In een onbewaakt ogenblik zie ik Adrià in een kamer van Marres staan en schiet hem aan. Ik wil begrijpen. Daarom de meest eenvoudige vraag die mij binnenschiet: ,,Meneer Adrià, waarom wilde u kok worden?” Het antwoord verrast: ,,Ik wilde helemaal geen kok worden. Ik wilde een beroemde voetballer zijn. Helaas was ik niet goed genoeg en daarom ben ik in de keuken gaan werken en langzamerhand werd ik verliefd op het vak. De meest waardevolle dingen gebeuren onverwacht. Ik groeide langzaam erin en ik wilde weten wat ik deed.”
Cruijff
A ha. Er daagt mij iets. Omdat ik weet dat Adrià fan is van Barcelona en in het bijzonder Johan Cruijff – die hij tot zijn vriendenkring mag rekenen – is deze voorzet gemakkelijk in te koppen en ik zeg dat ik enige gelijkenis zie tussen Cruijff en hem. Beide filosofisch bezig met hun vak. Adrià raakt meteen enthousiast: ,,Cruijff is mijn grote voorbeeld. Hij was de allergrootste voetballer ooit, mede omdat hij nadacht waarmee hij bezig was. Als voetbalfilosoof veranderde hij het spel revolutionair. Messi, Maradona, Pele, Di Stefano, allemaal staan ze in zijn schaduw omdat alleen Cruijff constant bezig was het voetbalspel te ontleden en tot in de creatieve kern wist door te dringen. Dat wil ik ook met mijn vak. Nadenken. Waar ben ik mee bezig, tot in de kleinste details. Enkel op deze manier kan je jezelf begrijpen en iets veranderen.”
Je gaat het pas zien als je het doorhebt. Ferran Adrià: Notes on Creativity. Nog tot 3 juli in Marres.
door Peter Kroon